IZAZOVI KODIFIKACIJE I NOVELIRANJA ZAKONODAVSTVA O BORAČKO-INVALIDSKOJ ZAŠTITI

objavljeno od

Doc. dr Ljubinka Kovačević,                             Izvorni naučni članak*

Pravni fakultet Univerziteta u Beogradu

UDK: 349.22:364.324-056.26

IZAZOVI KODIFIKACIJE I NOVELIRANJA

ZAKONODAVSTVA O BORAČKO-INVALIDSKOJ ZAŠTITI

Apstrakt: Republika Srbija se nalazi pred zadatkom kodifikacije i noveliranja pravnih pravila koja uređuju prava boraca, vojnih invalida, civilnih žrtava rata i članova njihovih porodica. Taj zadatak nije lak, posebno ako se ima u vidu da je predmetna materija uređena brojnim aktima, ali i da postoje određena pitanja iz ove oblasti koja do sada nisu bila uopšte, celovito ili na odgovarajući način uređena. Stoga su u radu razmotreni neki važni aspekti reforme zakonodavstva o boračko-invalidskoj zaštiti, počevši od pravnog okvira za uređivanje ove zaštite i (ne)dopuštenosti sužavanja njenog dostignutog nivoa. Posebna pažnja u toj analizi posvećena je načelima zaštite boraca, vojnih invalida, civilnih žrtava rata i članova njihovih porodica (načelo nacionalnog priznanja i načelo naknade štete), kao i personalnom domenu primene novog zakona. U okviru posebnog poglavlja, razmotrene su i prednosti i nedostaci instrumenata za obezbeđivanje prioriteta prilikom zapošljavanja boraca, vojnih invalida i članova njihovih porodica, kao i dileme koje postoje u pogledu izbora između zakonskih termina „borac“ i „ratni veteran“, te poželjni način uređivanja pojedinih prava iz boračko-invalidske zaštite. Osim toga, preispitani su i razlozi za i protiv pooštravanja uslova za ostvarivanje porodične invalidnine i mesečnog novčanog primanja.

Ključne reči: borac; vojni invalid; načelo nacionalnog priznanja; načelo naknade štete; prioritet u zapošljavanju.

 ljubinka_kovacevic@yahoo.com * Rad primljen: 15.08.2014. Rad prihvaćen: 31.08.2014.

Uvod

Pravo Republike Srbije baštini bogatu tradiciju zaštite žrtava rata i njihovih porodica, budući da je još 1863. godine usvojen Zakon o ustanovljenju invalidskog fonda za iznemogle i u službi osakaćene vojnike,1 dok je 15 godina kasnije usvojen Zakon o potpori vojnih invalida i porodica poginulih, umrlih ili nestalih vojnika.2  Od tada je naša država ratovala tokom više decenija, a u njenom zakonodavstvu učinjen je značajan napredak u pogledu zaštite boraca, vojnih invalida, civilnih žrtava rata, kao i članova njihovih porodica. Republika Srbija se danas nalazi pred zadatkom kodifikacije i noveliranja pravnih pravila koja uređuju prava ovih lica. Taj zadatak nije lak, posebno ako se ima u vidu da je u pozitivnom pravu, predmetna materija uređena brojnim izvorima prava (ranijim saveznim propisima,3 propisima Republike Srbije,4 nekadašnjim propisima

  • Zakon je objavljen u Zborniku pravnih propisa Kneževine Srbije, knjiga XVI.
  • Zakon je objavljen u Zborniku pravnih propisa Kneževine Srbije, knjiga XXXI.
  • Reč je o sledećim zakonima: Zakonu o osnovnim pravima boraca, vojnih invalida i porodica palih boraca (Službeni list SRJ, br. 24/98, 29/98 i 25/00, i Službeni glasnik RS, broj 101/05); Zakonu o osnovnim pravima lica odlikovanih Ordenom narodnog heroja (Službeni list SFJ, br. 67/72, 21/74, 33/76, 32/81, 68/81, 25/85, 75/85, 44/89, 87/89, 20/90 i 42/90), čl. 2-6, 8, 10a-10d, 11-12, 12a, 13-14a, 15, 17 i 19; Zakonu o osnovnim pravima boraca španskog nacionalnooslobodilačkog i revolucionarnog rata od 1936. do 1939. godine (Službeni list SFRJ, br. 67/72, 40/73, 33/76, 32/81, 68/81, 25/85, 75/85, 44/89, 87/89, 20/90 i 42/90), čl. 2-4, 6, 7a, 10-13, 15-17, 19-21 i 23-24b; Zakonu o boračkom dodatku (Službeni list SFRJ, br. 67/72, 33/76, 32/81, 68/81, 75/85, 44/89, 87/89, 20/90 i 42/90), čl. 4-6, 8, 11 i 15; Zakonu o osnovnim pravima nosilaca ”Partizanske spomenice 1941.” (Službeni list SFRJ, br. 67/72, 40/73, 33/76, 32/81, 68/81, 25/85, 75/85, 44/89, 87/89, 20/90 i 42/90), čl. 1a, 2-3, 5, 6a, 9-12, 14-16, 18, 18a, 19-20 i 22-23b, i Zakonu o osnovnim pravima lica odlikovanih ordenom Karađorđeve zvezde s mačevima, ordenom Belog orla s mačevima i Zlatnom medaljom Obilića (Službeni list SFRJ, br. 67/72, 22/73, 33/76, 68/81, 75/85, 44/89 i 87/89), čl. 1a, 2, 4, 11 i 11a. Sprovođenju ovih zakona doprinosi veći broj pravilnika, uključujući: Pravilnik o medicinskim indikacijama za razvrstavanje vojnih invalida u stepene dodatka za negu i pomoć (Službeni list SRJ, broj 37/98), Pravilnik o banjskom i klimatskom lečenju vojnih invalida (Službeni list SRJ, br. 37/98), Pravilnik o boračkom dodatku (Službeni list SRJ, broj 37/98), Pravilnik o načinu isplate novčanih primanja propisanih Zakonom o osnovnim pravima boraca, vojnih invalida i porodica palih boraca (Službeni list SRJ, broj 37/98), Pravilnik o načinu ostvarivanja i korišćenja prava na besplatnu i povlašćenu vožnju (Službeni list SRJ, broj 37/98), Pravilnik o oblicima vojne obuke koji izazivaju povećanu opasnost za oštećenje organizma (Službeni list SRJ, broj 37/98), Pravilnik o oštećenjima organizma po osnovu kojih vojni invalid ima pravo na ortopedski dodatak i razvrstavanju tih oštećenja u stepene (Službeni list SRJ, broj 37/98), Pravilnik o oštećenjima organizma po osnovu kojih vojni invalid ima pravo na putničko motorno vozilo i vrsti motornog vozila (Službeni list SRJ, broj 37/98), Pravilnik o utvrđivanju procenta vojnog invaliditeta (Službeni list SRJ, broj 37/98).
  • Reč je o Zakonu o pravima boraca, vojnih invalida i članova njihovih porodica

autonomnih pokrajina, kao i propisima lokalne samouprave), ali i da postoje određena pitanja koja do sada nisu bila uopšte,  celovito ili na odgovarajući način uređena.

1. Pravni okvir za uređivanje boračko-invalidske zaštite i (ne)dopuštenost sužavanja njenog dostignutog nivoa

Pravni okvir za uređivanje predmetne materije uspostavlja Ustav Republike Srbije koji, u okviru garantije prava na socijalnu zaštitu, jemči i to da se „invalidima, ratnim veteranima i žrtvama rata pruža posebna zaštita, u skladu sa zakonom“.5 To znači da se socijalna zaštita obezbeđuje i posredstvom posebne zaštite ovih kategorija lica i da se njihova zaštita sastoji u obezbeđivanju posebnih prava ili obezbeđivanju većeg obima prava u njihovu korist.

Budući da Ustav ne potvrđuje načela uređivanja zaštite invalidâ, ratnih veterana i žrtava rata, može se zaključiti da je, prilikom uređivanja pravnog položaja ovih lica, zakonodavac vezan opštim ustavnim načelima i obavezom poštovanja ustavom zajemčenih ljudskih prava. Stoga bi, prilikom kodifikacije i noveliranja propisa o pravima boraca, vojnih invalida, civilnih žrtava rata i članova njihovih porodica trebalo imati u vidu da li zakonodavac ima opravdane i razumne razloge za utvrđivanje određenog rešenja, a, zatim, i to, da li

(Službeni glasnik SRS, broj 54/89 i Službeni glasnik RS, broj 137/04), Zakonu o pravima civilnih invalida rata (Službeni glasnik RS, broj 52/96) i Zakonu o finansiranju udruženjâ boraca oslobodilačkih ratova Srbije (Službeni glasnik RS, broj  21/90). Predmetnu materiju uređuje i veći broj podzakonskih akata, uključujući Uredbu o pravu na mesečno novčano primanje za vreme nezaposlenosti ratnih vojnih invalida od V do X grupe (Službeni glasnik RS, broj 42/06), Uredbu o prestanku važenja određenih uredbi u oblasti boračko-invalidske zaštite (Službeni glasnik RS, broj 35/06), Uredbu o načinu ostvarivanja prava pripadnika Jugoslovenske vojske u otadžbini i Ravnogorskog pokreta u oblasti boračko-invalidske zaštite (Službeni glasnik RS, broj. 51/05) i Uredbu o rešavanju stambenih potreba ratnih vojnih invalida i porodica palih boraca (Službeni glasnik RS, broj 82/06). Konačno, ovim izvorima prava valja dodati i brojne pravilnike, uključujući i: Pravilnik o načinu prenosa sredstava za isplatu novčanih primanja po Zakonu o pravima boraca, vojnih invalida i članova njihovih porodica (Službeni glasnik SRS, broj 18/90), Pravilnik o uslovima korišćenja naknade za prevoz i naknade troškova za ishranu i smeštaj po Zakonu o pravima boraca, vojnih invalida i članova njihovih porodica (Službeni glasnik SRS, broj 18/90), Pravilnik o načinu isplaćivanja novčanih primanja po Zakonu o pravima boraca, vojnih invalida i članova njihovih porodica (Službeni glasnik SRS, broj 18/90),  Pravilnik o ortopedskim pomagalima vojnih invalida (Službeni glasnik RS, broj 45/2009) i Pravilnik o Jedinstvenoj evidenciji podataka o korisnicima u oblasti boračko-invalidske zaštite (Službeni glasnik SRS, broj 54/08).

5  Ustav Republike Srbije (Službeni glasnik RS, broj 83/06), član 69, stav 4.

određeno rešenje odgovara (tj. nije suprotno) nameri zbog koje je Ustavom zajemčena posebna zaštita invalidâ, ratnih veterana i žrtava rata.

Pored ustavnog okvira, prilikom uređivanja prava boraca, ratnih i mirnodopskih vojnih invalida, civilnih žrtava rata i članova njihovih porodica moraju se imati u vidu i važeći propisi u oblasti boračko-invalidske zaštite. Njihova rešenja, takođe, treba razmatrati u svetlu opštih ustavnih načela. To, najpre, vredi za načelo pravne sigurnosti. S tim u vezi, valja uočiti da drugačije uređivanje nekih prava zaštićenih lica od načina na koji su ona uređena u pozitivnom pravu, samo po sebi, ne bi bilo suprotno načelu vladavine prava i drugim ustavnim načelima. Ovo stoga što načelo pravne sigurnosti i pouzdanja u pravo, kao jedan od aspekata vladavine prava, garantuje da država neće arbitrarno oslabiti pravni položaj pojedinca, tj. da to neće učiniti bez stvarnog razloga, koji je zasnovan na preovlađujućem i legitimnom javnom interesu. U tom smislu, nema prepreke da novi zakon izvrši određene izmene postojećih rešenja o boračko-invalidskoj zaštiti.

Sa druge strane, valja imati u vidu da vladavina prava počiva i na neotuđivim ljudskim pravima, zbog čega je značajan uvid u odredbu Ustava kojom je potvrđeno da se „dostignuti nivo ljudskih prava ne može smanjivati“.[1] Ova odredba posebno je značajna za razmatranje (ne) opravdanosti i, posledično (ne)dopuštenosti, sužavanja dostignutog nivoa zaštite boraca, ratnih i mirnodopskih vojnih invalida, civilnih žrtava rata i članova njihovih porodica. Na to nas obavezuju i međunarodne konvencije Ujedinjenih nacija, Međunarodne organizacije rada, i Saveta Evrope, posebno Revidirana evropska socijalna povelja, koju je naša država ratifikovala i koja, i pored naziva Povelja, ne predstavlja puku proklamaciju osnovnih ekonomskih i socijalnih prava, već stvara ugovorne obaveze za države koje je ratifikuju. Revidiranom poveljom su, između ostalog, zajemčena i pravo na socijalnu sigurnost, pravo na socijalnu i medicinsku pomoć i pravo lica sa invaliditetom na nezavisnost, socijalnu integraciju i učešće u životu zajednice,[2] dok je u „jurisprudenciji“ Evropskog komiteta za socijalna prava, kao ugovornog tela nadležnog za nadzor nad primenom ovog akta Saveta Evrope, potvrđeno da se za otklanjanje posledica ekonomske krize ne smeju koristiti sredstva kojima se socijalna prava prekomerno ograničavaju, tj. spuštaju ispod granice egzistencije, koju određuje sama suština osnovnih ljudskih prava.[3] Čini se da bi ovaj zaključak morao predstavljati i upozorenje za domaćeg zakonodavca, budući da ekonomska kriza i potreba da se ograniče pojedine stavke javne potrošnje može predstavljati legitiman razlog za reformu socijalnog zakonodavstva, uključujući i zakonodavstvo o boračko-invalidskoj zaštiti, ali ta reforma nikako ne sme imati za posledicu prekomernu destabilizuju položaja subjekata osnovnih socijalnih prava, tim pre što je u vreme krize, ovim licima zaštita najpotrebnija.9

2. Načela i pravni osnov boračko-invalidske zaštite

Pravnu zaštitu boraca, vojnih invalida, civilnih žrtava rata i članova njihovih porodica u okviru novog zakona trebalo bi zasnovati na dva povezana, ali različita načela. Prvo od njih je načelo nacionalnog (društvenog) priznanja, dok bi kao drugo načelo njihove zaštite trebalo potvrditi načelo naknade štete, naravno, u pogledu onih korisnika prava kod kojih je nastupilo telesno oštećenje, odnosno koji su izgubili bliskog srodnika.

2.1. Načelo nacionalnog (društvenog) priznanja

Načelo nacionalnog (društvenog) priznanja za doprinos očuvanju suverenosti i nezavisnosti države podrazumeva da prava zajemčena zakonodavstvom o boračko-invalidskoj zaštiti predstavljaju izraz uvažavanja, poštovanja i zahvalnosti prema licima koja su u odbrani države, odnosno u vezi sa tim, izgubila život, ili potpuno ili delimično izgubila sposobnost da zarađuju za život na osnovu svoga rada – dakle, dug Otadžbine prema onima koji su za njenu slobodu dali najviše.10

Uvažavanje potrebe da se ovim licima oda priznanje za podnete žrtve nije, međutim, samo po sebi, dovoljno da se obezbedi njihova neophodna zaštita, već je za to potrebno i njihovo obeštećenje. Ovo tim pre što je šteta koju su pretprela nastala usled rata, kao atipičnog rizika, koji se ne može uporediti sa drugim rizicima ni po svom obimu ni po posledicama koje proizvodi,11 zbog čega su pravila o obeštećenju ratnih žrtava nadahnuta i visokom moralnom odgovornošću.

principe de non-régression en temps de crise économique, Droit social, broj 4/2013, str. 344.

  • European Committee of Social Rights, Conclusions, XIX-2 (2009), Council of Europe Publishing, Strasbourg, 2010, stav 15 (General introduction).
  • Don Ives, The Veterans Charter: The compensation principle and the principle of recognition for service, u: Peter Neary, J. L. Granatstein (eds.), The Veterans Charter and post-World War II Canada, McGill Queen’s University Press, Montreal, 1998, str. 85. Up. sa Borivoje Šunderić, Socijalno pravo, Pravni fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd, 2009, str. 131.
  • Tako i: Branko Lubarda, Uvod u radno pravo sa elementima socijalnog prava,

2.2. Načelo naknade štete

Pritom je važno uočiti da između uzroka telesnog oštećenja vojnog invalida, odnosno smrti člana porodice, sa jedne strane, i obavljanja funkcija države, sa druge strane, postoji posebna veza. Ta posebna veza, u suštini, čini neophodnim davanje odštete licima koja su podnela nesrazmerno veće žrtve u odnosu na druge članove društva u ratu, odnosno u miru, vršeći vojnu službu. Ona su tu službu vršila u interesu celokupnog društva, zbog čega je neophodno da država obešteti svakog ko je stradao vršeći ustavom i zakonom propisane dužnosti. Ovo stoga što niko ne sme prekomerno da trpi, čak ni u javnom interesu (ako ide u rat ili u mirnodopskim uslovima vrši vojnu službu) − ako ipak trpi naročitu žrtvu, koje su drugi članovi društva pošteđeni, zakon bi trebalo da mu obezbedi odgovarajuću naknadu. Na to upozorava i znameniti Đorđe Tasić kada piše da to što se rat, kao jedan pravni akt države (a ne viša sila), vodi u opštem državnom interesu pretpostavlja da „pojedinci koji su oštećeni, sasvim prirodno, treba da dobiju naknadu štete od države, jer to zahteva princip jednakih tereta“. 12

Potvrđivanje načela naknade štete u novom zakonu bi, otud, obezbedilo da se lice koje je podnelo preveliki teret ili žrtvu makar približno izjednači − jer stvarno izjednačenje, nažalost, nije moguće − sa onima koji su bili bolje sreće i izbegli takvu sudbinu.13 To je i razlog što se na sva osnovna prava vojnih invalida mora gledati kao na „izraz naknade štete, koju su vojni invalidi pretrpeli uvećane za nacionalno priznanje“.14 Naknada štete predstavlja i pravni osnov zaštite članova porodica palih boraca, jer su oni smrću palog borca izgubili izdržavaoca i pretpreli bol zbog gubitka člana porodice.15

Pravni fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd, 2014, str. 539.

  • Đorđe Tasić, Odgovornost države: po principu jednakosti tereta, Pravni fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd, 1996, str. 47.
  • Nataša Mrvić-Petrović, Predrag Vukasović, Ljubinka Kovačević, Razvoj pravne zaštite vojnih invalida u Srbiji od 1863. godine do danas, u: Nataša MrvićPetrović (ur.), Pravna zaštita vojnih invalida i porodica poginulih ratnika sa zbirkom propisa, knjiga I, Udruženje ratnih i mirnodopskih vojnih invalida Srbije, Beograd, 2003, str. 136.
  • Aleksandar M. Mikulić, 120 godina invalidskog zakonodavstva, Vojni invalid, broj 14, april 1998. godine, str. 20.
  • Aleksandar M. Mikulić, O nekim pitanjima porodične invalidnine, Vojni invalid, broj 28, novembar 2000. godine, str. 19. Nezavisno od ovog aspekta, ne sme se, naravno, izgubiti iz vida ni to da bi ovi borci, da su ostali u životu, „pored druge ogromne koristi za državu, doneli još i tu nedostižnu, što bi svi oni do sada kao ženjeni dali Srbiji i Sprstvu ogroman broj najuglednijih junaka i najzdravijih i najleših Srpkinja“. Nikola Kozarević, Srpske žrtve na srpsko-turskoj granici, sa

Pritom, valja imati u vidu da je, i pored toga što  je u ovim slučajevima, šteta uzrokovana dopuštenim radnjama državnih organa (državni organi postupaju zakonito kada nalažu određenom licu da se odazove pozivu na vojnu službu ili mobilizaciju) ili nastaje i mimo tog uzroka, država u obavezi da stradalo lice i članove porodice obešteti.16

I, najzad, treba uočiti da je, po svojoj svrsi i „pokrivenim“ rizicima, ovaj sistem socijalnog obeštećenja krajnje osoben i atipičan u odnosu na druge grane socijalne sigurnosti, između ostalog i stoga što je u slučaju ratnih žrtava, neposredna svrha odštete okrenuta prema štetnom slučaju koji obeštećuje država, a tek posredno prema zaštiti životnog standarda, što je osnovna svrha socijalnog osiguranja.17 No, i pored te razlike, potvrđivanje načela naknade štete ne bi imalo za posledicu „istiskivanje“ pravne zaštite ratnih žrtava iz oblasti socijalne zaštite (u smislu društvenog staranja o licima koja ne mogu radom i/ili svojinom obezbediti svoju ekonomsku sigurnost). Umesto toga, bila bi  potvrđena obaveza države da u javnopravnom, upravnom režimu isplaćuje javna obeštećenja, kao državna davanja za sve štete nastale u tzv. slučajevima bez greške državnih organa (dozvoljenim ponašanjima) ili u vanrednim okolnostima (u ratu). Ovako uređenu boračko-invalidsku zaštitu trebalo bi, pritom, razlikovati od dopunskog vida pravne zaštite ratnih žrtava, koja se ostvaruje na osnovu zahteva za naknadu štete, u skladu sa pravilima obligacionog prava. Potonji zahtev podnosi vojni invalid ili član njegove porodice kao tužilac protiv države i/ili protiv onog lica koje mu je štetu neposredno prouzrokovalo. Iako u ovom slučaju, vojni invalid ostvaruje pravo na naknadu štete po posebnom osnovu, ipak se prilikom određivanja visine naknade štete uzima u obzir i činjenica da je korisnik drugih prava po osnovu invalidske zaštite, te se invalidnina uračunava u naknadu štete, koju, po pravilu, ostvaruje u jednokratnom iznosu.18 Takođe, nije dozvoljeno kumuliranje prava, te se vojni invalid mora opredeliti po kom osnovu će koristiti pojedino pravo, dok nadležni državni organi evidentiraju korisnike i vrše nadzor kako bi se sprečila neosnovana isplata po više pravnih osnova.

spiskom poginulih i opljačkanih vojnika i građana, Štamparija „Dositije Obradović“, Beograd, 1907, str. 8.

  • N. Mrvić-Petrović, P. Vukasović, LJ. Kovačević, cit., str. 25−27. Tako i Senad Jašarević, Socijalno pravo, Pravni fakultet Univerziteta u Novom Sadu – Centar za izdavačku delatnost, Novi Sad, 2010, str. 335-336.
  • Anton Ravnić, Osnove radnog prava – domaćeg, usporednog i međunarodnog, Sveučilište u Zagrebu – Pravni fakultet, Zagreb, 2004, str. 252.
  • N. Mrvić-Petrović, P. Vukasović, LJ. Kovačević, cit., str. 77−78.

3. Personalni domen primene novog zakona

Prilikom reforme zakonodavstva o boračko-invalidskoj zaštiti, trebalo bi razmotriti mogućnost da se zaštita boraca uredi posebnim zakonom, kao što je to slučaj u više evropskih država, poput Slovenije, sa kojom delimo sličnu pravnu tradiciju, a gde poseban zakon uređuje prava ratnih vojnih invalida i civilnih žrtava rata,[4][5] dok je položaj boraca uređen posebnim zakonom[6][7]. Ovo stoga što se, za razliku od vojnih invalida, u slučaju boraca, pogođenost rizikom rata određuje nezavisno od toga da li su u ratu pretpreli neko oštećenje organizma ili ne, odnosno nezavisno od toga da li je tokom rata došlo do trajnih posledica po njihovo zdravlje. Umesto toga, posebna zaštita boraca obezbeđuje se zbog toga što su tokom rata bili u sastavu odbrambenih snaga države, za šta im  država i društvo duguju zahvalnost i priznanje. Ovo drugo načelo, istina, otvara mogućnost za zajedničko uređivanje zaštite boraca i vojnih invalida u okviru jednog zakona, budući da se i njihova prava, jednim svojim delom, moraju razumeti i kao izraz posebnog priznanja koje društvo i država pokazuje prema njima, a delom i kao izraz brige i dužnosti države za obezbeđenje ekonomske i socijalne sigurnosti građana koji se, bez svoje krivice, nalaze u stanju socijalne potrebe.

Kada je, pak, reč o pravima boraca, koja bi trebalo priznati novim zakonom, valja imati u vidu da položaj boraca u jednoj državi određuju brojni činioci, poput stepena njenog ekonomskog razvoja, uslova života i rada, ali i nivoa moralnog ugleda i autoriteta koji borci imaju u određenom društvu, jer sve to utiče na njihovo mesto u socijalnoj politici i socijalnom pravu jedne države.[8] Premda je, dakle, reč o pitanju, koje spada u isključivu nadležnost svake države i uređuje se u skladu sa njenim nacionalnim prilikama, verujemo da bi kao inspiracija ili model našem zakonodavcu prilikom utvrđivanja kataloga prava boraca mogla poslužiti zakonodavstva drugih država.[9] Ipak, prilikom ugledanja na uporednopravna rešenja treba biti oprezan i, naročito, imati u vidu da li se norme stranih zakona delotvorno primenjuju ili ne, kao i kakvi su rezultati njihove primene. Tako je, primera radi, za razmatranje prava boraca, između ostalog, značajan i podatak da je hrvatski Ustavni sud ukinuo odredbu Zakona o pravima hrvatskih branitelja iz Domovinskog rata i članova njihovih obitelji (član 53), kojim je bilo utvrđeno da se deca poginulog borca neposredno upisuju u srednje i visoke škole, pod uslovom da pređu bodovni prag, te da zadovolje na ispitu sposobnosti i darovitosti u srednjim školama i visokoobrazovnim ustanovama u kojima se sprovodi prijemni ispit. Ovo stoga što utvrđivanje pravilâ studiranja i upisa studenata u visokoškolske ustanove predstavlja osnovni sadržaj akademske slobode, to jest onaj njen deo koji nije dopušteno ograničavati zakonskim odredbama niti je dopušteno da ga ograničava osnivač visokoškolskih ustanova.23

  1. Da li su termini „borac“ i „ratni veteran“ sinonimi ili ne?

Prilikom utvrđivanja kruga subjekata boračko-invalidske zaštite, zakonodavac se nalazi i pred izazovom iznalaženja odgovarajuće terminologije. To, preciznije, vredi za korišćenje termina „borac“, budući da se u delu javnosti zastupa stav da bi ovaj termin trebalo zameniti terminom „ratni veteran“, u skladu sa ustavnom garantijom „posebne zaštite ratnih veterana“. Ipak, čini se da to ne predstavlja dovoljan razlog za napuštanje termina „borac“ u korist termina „ratni veteran“. Ovo, najpre, stoga, što se u domaćoj pravnoj terminologiji, u oblasti boračko-invalidske zaštite, termin „borac“ upotrebljava decenijama, dok reč „veteran“ vodi poreklo iz latinskog jezika, od reči

na banjsko i klimatsko lečenje, ali je ukinuto. Sa druge strane, borci u Republici Srpskoj ostvaruju sledeća prava: a) borački dodatak, b) podsticaj za zapošljavanje i samozapošljavanje demobilisanih boraca, v) naknada odlikovanim borcima, g) zdravstvena zaštita i druga prava u vezi sa zdravstvenom zaštitom, d) poseban staž u dvostrukom trajanju, đ) prednost u zapošljavanju, e) prednost  u stambenom zbrinjavanju i ž) druga prava u skladu sa posebnim propisima (Zakon o pravima boraca, vojnih invalida i porodica poginulih boraca odbrambeno-otadžbinskog rata Republike Srpske, Službeni glasnik RS, broj 134/11, član 30).

  • „Budući da je isključivo pravo sveučilišta utvrđivati pravila upisa studenata na visokoškolske ustanove, za što postoji i odgovornost akademske zajednice prema društvenoj zajednici u kojoj djeluje, osporeni članak 53. Zakona predstavlja normativno zadiranje u akademsku samoupravu na način koji ugrožava opstojnost autonomije sveučilišta zajamčene člankom 67. Ustava“. Odluka Ustavnog suda Republike Hrvatske od 4. januara 2007. godine (Narodne novine, broj 2/07).

vetus – ostareo, star, negdašnji, pređašnji, i veteranus – star, islužen, koje su korišćene, između ostalog, i za označavanje starih, iskusnih, isluženih vojnika, koji su učestvovali u ratu (veterani milites).24 Zbog toga se i u uporednom pravu, reč „veteran“, iako je prisutna u stručnoj i naučnoj pravnoj literaturi, retko koristi kao zakonski izraz u državama, koje ne spadaju u anglosaksonsko govorno područje. Nju u tim državama zamenjuje reč „borac“ ili sintagma „stari borac“, kao što je to, primera radi, slučaj sa francuskim zakonodavstvom (anciens combattants).25

U našem jeziku, reči veteran pripisuje se značenje „stari vojnik, isluženi vojnik, naročito onaj koji je učestvovao u ratu, stari ratnik“, kao i figurativno značenje „čovek ostareo u službi, čovek koji je stekao iskustvo u nekom poslu“.[10] U tom smislu, otvara se i pitanje

  • Jovan D. Čolić, Rečnik latinsko – srpsko-hrvatski, Dereta, Beograd, 1991, str. 559.
  • Izuzetak, u tom smislu, predstavlja Belgija, u kojoj je 2003. godine zakonski izraz “stari borac“ (ancien combattant) zamenjen izrazom „veteran“ (vétérans). Interesantno je uočiti da je Zakonom od 4. aprila 2003. godine uvedena razlika između činjenice da je neko veteran i da može da ostvaruje pogodnosti koje se eventualno vezuju za to svojstvo, sa jedne strane, i prava na nošenje počasnog naziva veterana, sa druge strane (Loi du 10 avril 2003 accordant le titre honorifique de vétéran à certains membres du personnel du département de la Défense, Moniteur belge du 6 mai 2003, čl. 2-3). Belgijski zakonodavac je, naime, predvideo da samo oni veterani koji ispunjavaju određene uslove mogu steći „počasni naziv veterana“ (titre honorifique de vétérans), koji im, međutim, ne daje pravo na dodatne zakonske, socijalne, novčane i fiskalne pogodnosti. Ratio legis za  uvođenje ove razlike počiva u nastojanju zakonodavca da obezbedi da svi veterani – u okviru nacionalnog priznanja – uživaju pogodnosti, koje se eventualno vezuju za to svojstvo, ali da počasni naziv veterana mogu nositi samo veterani besprekornog ponašanja koji su učestvovali u operacijama van teritorije Kraljevine Belgije pod teškim okolnostima u kojima su im zdravlje i bezbednsot bili ozbiljno ugroženi. Michel Jaupart, Les `vétérans`, une expression de la reconnaissance nationale, Pyramides [En ligne], 21/2012, http://pyramides.revues.org/799, 25. jul 2014.

neprimerenosti upotrebe izraza veteran u pogledu onih boraca koji su učestvovali u ratu ili oružanim akcijama tokom kratkog perioda, odnosno skromnog broj dana, zbog čega se oni i ne bi mogli smatrati starim i isluženim vojnicima, a posledično, ni veteranima. To je i drugi razlog zbog kojeg verujemo da bi prednost u ovom izboru trebalo dati terminu „borac“, a, u tom smislu bi i novi zakon mogao nositi naziv: Zakon o pravima boraca, ratnih i mirnodopskih vojnih invalida, civilnih žrtava rata i članova njihovih porodica.

Ipak, od pitanja izbora između terminâ „borac“ i „ratni veteran“ značajnije je pitanje zakonske definicije ovih pojmova. Premda će tom definicijom biti određeno značenje koje ovaj pojam ima u smislu odredaba budućeg zakona, verujemo da je prilikom utvrđivanja njegovih bitnih elemenata neophodno konsultovati predstavnike Ministarstva odbrane i Ministarstva unutrašnjih poslova. Njihovo mišljenje biće od presudnog značaja i za utvrđivanje minimalnog broja dana provedenih u ratu, odnosno oružanim akcijama, kao i za opredeljivanja teritorije vojnog angažovanja, budući da ova pitanja u mnogome prevazilaze sferu socijalne politike i socijalnog prava u čijim se okvirima usvaja ovaj zakon.

5. Prioritet prilikom zapošljavanja boraca, vojnih invalida i članova njihovih porodica

Težište boračko-invalidske zaštite lica sa radnom sposobnošću ne bi trebalo da se sastoji u obezbeđivanju novčanih prestacija, već u njihovom ospobljavanju za rad i omogućavanju i očuvanju njihovog zaposlenja.27 Zbog toga verujemo da bi novim zakonom trebalo urediti i pitanje zapošljavanja boraca, vojnih invalida, civilnih žrtava rata i članova njihovih porodica. Pritom, valja imati u vidu da ratni i mirnodopski vojni invalidi i civilni invalidi rata, kao posebna kategorija lica sa invaliditetom, ostvaruju pravo na prioritet u zapošljavanju, u skladu sa odredbama Zakona o profesionalnoj rehabilitaciji i zapošljavanju osoba sa invaliditetom. To, dalje, znači da u korist ovih korisnika prava boračko-invalidske zaštite već postoji značenje, te se veteran definiše kao „lice koje je časno otpušteno iz vojne službe“ (Odrednica „Veteran“, u: Bryan A. Garner /ed./, Black’s Law Dictionary, Ninth Edition, West. a Thomson Reuters business, St. Paul, 2009, str. 1700). Potonja definicija, naime, odgovara opšteprihvaćenom značenju, koje reč veteran ima u američkom zakonodavstvu i praksi: „lice koje je služilo u aktivnoj vojnoj, pomorskoj ili vazduhoplovnoj službi i koje je iz nje otpušteno pod okolnostima koje nisu nečasne“. 38 U.S.C. § 101(2) (2006). Nav. prema: Michael Waterstone, Returning veterans and disability law, Notre Dame Law Review, vol. 85, broj 3/2010, str. 1084.

27  B. Šunderić, op. cit., str. 131-132.

određena mera afirmativne akcije u oblasti zapošljavanja, tako da bi trebalo razmišljati u pravcu pružanja još nekih pogodnosti u korist ovih lica.[11] Istovremeno, za borce bi trebalo utvrditi novo pravo, koje bi, takođe, moglo da podrazumeva kvotu za njihovo zapošljavanje, budući da su, zbog rata i ratnih razaranja, i ova lica „izbačena“ iz svog prvobitnog profesionalnog položaja, zbog čega postoji potreba za uspostavljanjem njihove potpune i stvarne jednakosti.[12] Pored kvota za zapošljavanje, zaštita u oblasti zapošljavanja boraca, vojnih invalida, civilnih žrtava rata i članova njihovih porodica mogla bi biti obezbeđena i obavezivanjem organa državne uprave, autonomne pokrajine i lokalne samouprave da, prilikom izbora kandidatâ za zaposlenje, daju prednost u zapošljavanju ovim kategorijama lica, i to bez derogiranja odredaba Zakona o državnim službenicima koje se odnose na raspisivanje javnog konkursa. I, najzad, prioritet u zapošljavanju u korist boraca, ratnih invalida i članova porodica palih boraca mogao bi biti obezbeđen i na treći način: na osnovu zapošljavanja posredstvom tzv. rezervisanih poslova u organima državne uprave. Tim pravilima bi, pritom, bila derogirana opšta pravila o zasnivanju radnog odnosa sa državnim službenicima, budući da bi u korist zaštićenih lica bila utvrđena mogućnost zapošljavanja bez konkursa na rezervisanim poslovima. Svaka od ovih triju mera ima određene prednosti i nedostatke, koje bi trebalo imati u vidu prilikom zakonskog uređivanja predmetnog pitanja.

5.1. Kvote za zapošljavanje

Ratni i mirnodopski vojni invalidi i civilni invalidi rata izričito su uključeni u krug lica  sa invaliditetom u pogledu kojih, u skladu sa odredbama Zakona o profesionalnoj rehabilitaciji i zapošljavanju osoba sa invaliditetom, postoji obaveza svih poslodavaca sa najmanje 20 zaposlenih da zaključe ugovor o radu sa određenim brojem osoba sa invaliditetom.[13] Pored neposrednog zapošljavanja, ova obaveza se smatra ispunjenom i ako poslodavac učestvuje u finansiranju zarada osoba sa invaliditetom zaposlenih u socijalnom preduzeću ili preduzeću za profesionalnu rehabilitaciju i zapošljavanje osoba sa invaliditetom, kao i ako izvršava finansijske obaveze iz različitih ugovora koje zaključuju ova preduzeća. Za poslodavca koji ne zaposli zahtevani broj osoba sa invaliditetom utvrđena je obaveza uplate iznosa od 50% prosečne zarade po zaposlenom u Republici Srbiji.

Za razliku od ratnih invalida, u korist boraca nije predviđena ovakva mera pozitivne diskriminacije, ali bi novi zakon o boračkoinvalidskoj zaštiti mogao da utvrdi kvotu i za njihovo zapošljavanje. Pritom bi trebalo imati u vidu da se osnovna prednost kvotnog sistema sastoji u njegovom (neposrednom i posrednom) doprinosu zapošljavanju određenih lica, počevši od samog zasnivanja radnog odnosa sa ovim licima, do podizanja svesti (poslodavaca, zaposlenih i čitave javnosti) o problemima sa kojima se ona susreću na tržištu rada.[14] Protivnici kvotnog sistema upozoravaju, međutim, da obavezna priroda kvote ne doprinosi lakoj integraciji zaštićenih lica u redovne radne sredine, već pogoduje ukorenjivanju stereotipa da su ova lica manje produktivna i da mogu da se integrišu u tržište rada tek ako poslodavci imaju obavezu da ih zaposle. Istovremeno, uvođenje kvotnog sistema prati dilema o njegovom stvarnom uticaju na zapošljavanje zaštićenih lica, budući da se, redovno, kao alternativa obavezi zapošljavanja ili kao sankcija za njeno neizvršavanje, predviđa uplata određenog novčanog iznosa. Osim toga, moguće je primetiti da poslodavci na svaki način nastoje da izbegnu ovu obavezu, što se nadovezuje na hronični problemi naplate poreza i doprinosa za obavezno socijalno osiguranje od poslodavaca u Srbiji. Nepovoljne prognoze o primeni kvote za zapošljavanje mogu se prepoznati i u iskustvima država sa kojima Republika Srbija deli zajedničku pravnu tradiciju, ali i u iskustvima nekih država članica Evropske unije, gde primena kvota nije dala značajnije i trajnije rezultate. To naročito važi za period ekonomske krize, jer se, zbog ekonomskih teškoća i relativno niskih novačnih kazni, poslodavci pre odlučuju za plaćanje kazni nego za zapošljavanje zaštićenih lica.[15] Osim toga, uporednopravna rešenja svedoče da jačanju delotvornosti kvote za zapošljavanje može doprineti i predviđanje niza drugih obaveza poslodavaca (pored obaveze zapošljavanja), poput obezbeđivanja obuke za zaštićena lica, zapošljavanja pripravnika, uvođenja plana za zapošljavanje i obuku ovih lica ili prilagođavanja njihovog mesta rada, ako je reč o licima sa invaliditetom.[16]

5.2. Prednost prilikom zapošljavanja u posebnim režimima radnih odnosa

Olakšavanju zapošljavanja boraca, vojnih invalida i članova njihovih porodica može doprineti i obavezivanje državnih organa, eventualno i organa teritorijalne autonomije i lokalne samouprave, da prilikom izbora kandidatâ za zaposlenje daju prednost u zapošljavanju ovim kategorijama lica. To bi, takođe, predstavljalo meru afirmativne akcije, koja je neophodna u cilju uklanjanja ili ublažavanja stvarnih slučajeva nejednakosti koji se pojavljuju u praksi. Ona, pritom, nikako ne bi značila da se prednost u zapošljavanju i napredovanju automatski i bezuslovno daje borcima, vojnim invalidima i porodicama palih boraca.[17] Umesto toga, predložena mera pozitivne diskriminacije bila bi primenjivana samo ako borci, vojni invalidi i članovi porodica palih boraca imaju iste radne sposobnosti kao i ostali kandidati. Ipak, primenu ove mere prati i jedno delikatno pitanje, koje se tiče mogućnosti poslodavca da vrši objektivnu procenu radnih sposobnosti kandidatâ, a koja mu omogućava da uzme u obzir i specifične lične prilike svakog od njih. Reč je, preciznije, o dilemi da li bi poslodavcu trebalo ostaviti mogućnost da u postupku izbora kandidatâ za zaposlenje odstupi od povlašćenog postupanja prema borcima ako za to postoje razlozi veće „pravne težine“, tj. razlozi čija je „težina“ veća od „težine“ razlogâ koji opravdavaju povlašćeno postupanje prema borcima, npr. ako je drugi kandidat lice sa invaliditetom, što bi bio „teži“ razlog za zapošljavanje drugog kandidata, iako borac ima jednake radne sposobnosti kao on.[18]

Takvo rešenje postoji u zakonodavstvu Republike Srpske, gde je utvrđena obaveza organa republičke uprave, organa jedinica lokalne samouprave, javnih preduzeća i drugih privrednih društava koja su u celini ili većim delom vlasništvo Republike Srpske, opštine ili grada, kao i drugih subjekata koji su osnovani zakonom ili ih je osnovala Vlada ove države da obezbede „prilikom prijema novih radnika da borac ima, pod istim uslovima, prednost u zapošljavanju u odnosu na ostala lica koja nisu korisnici prava po ovom zakonu, u skladu sa propisima koji regulišu oblast rada i zapošljavanja“.[19] Istovremeno je utvrđeno da, u slučaju da se „na oglas, odnosno konkurs prijave borci iz više kategorija, prednost ima borac više kategorije, s tim da u okviru iste kategorije prednost ima borac sa dužim vremenom angažovanja u oružanim snagama“.

Obaveza davanja prednosti u zapošljavanju korisnicima prava iz boračko-invalidske zaštite postoji i u hrvatskom pravu, a duguju je organi državne uprave i jedinica lokalne i regionalne samouprave.[20] U ovom pravnom sistemu je, takođe, utvrđen redosled davanja prednosti, tako da prioritet imaju deca palog borca, za njima idu ratni vojni invalidi, odnosno ostali članovi porodice palog borca, zatim, dobrovoljci iz Domovinskog rata, i konačno, hrvatski branitelji iz Domovinskog rata. Ista obaveza vredi i za javne službe i javne ustanove, pravna lica u vlasništvu ili pretežnom vlasništvu Republike Hrvatske, jedinica lokalne i područne (regionalne) samouprave, kao i pravna lica sa javnim ovlašćenjima, ako prilikom zapošljavanja imaju obavezu raspisivanja javnog konkursa ili oglasa. Važno je uočiti da ove odredbe nisu lex imperfecta, već njihovu primenu nadzire inspekcija rada, koja, u slučaju postojanja povrede prava prednosti pri zapošljavanju može rešenjem poništiti rešenje o prijemu drugog kandidata u službu. Ako je, međutim, radni odnos sa drugim kandidatom zasnovan ugovorom o radu kojim je povređeno pravo prednosti pri zapošljavanju, rešenje inspekcije kojim je utvrđena povreda prava prednosti predstavlja opravdni razlog za otkaz ugovora o radu čijim je sklapanjem to pravo povređeno.

5.3. Zapošljavanje posredstvom tzv. rezervisanih poslova

Uporedno pravo poznaje još jedan način obezbeđivanja prioriteta u zapošljavanju u korist boraca, vojnih invalida i članova porodica palih boraca. Reč je o zapošljavanju posredstvom rezervisanih poslova, koje, primera radi, predviđa francuski Zakonik o penzijama vojnih invalida i žrtava rata.[21] Odredbama ovog zakonika, zapošljavanje posredstvom rezervisanih poslova (recrutement par la voie des emplois réservés) utvrđeno je kao „nacionalna obaveza“ za državu, teritorijalne zajednice i određene javne ustanove. Ovim pravilima derogira se opšte pravilo o zasnivanju radnog odnosa sa državnim službenicima, budući da je u korist vojnih invalida i boraca utvrđena mogućnost zapošljavanja bez konkursa na rezervisanim poslovima, a na osnovu priznanja i vrednovanja njihovih radnih sposobnosti i  radnog iskustva.

Pravo na zapošljavanje posredstvom rezervisanih poslova mogu ostvariti dve velike grupe lica. Prva od njih ima prioritet u ostvarivanju ovog prava u odnosu na drugu grupu i čine je vojni i civilni invalidi rata – korisnici invalidske penzije i sa njima izjednačena lica, njihovi supružnici i vanbračni partneri, njihova deca, kao i deca starih boraca – učesnika Alžirskog rata. Njihove kandidature za rezrevisane poslove prikuplja Nacionalna služba za stare borce i žrtve rata. Drugu grupu korisnika ovog prava čine borci i njihovu kandidaturu prikuplja Ministarstvo odbrane. Nabrojana lica mogu ostvariti ovo pravo pod uslovom da ispunjavaju posebne uslove za zasnivanje radnog odnosa sa državnim službenikom. Njima se, pritom, izdaje isprava („profesionalni pasoš“ /passeport professionnel/), u kojoj se navode njihove diplome i kretanje u karijeri. Na osnovu priznatih sposobnosti i izraženih želja, ova lica se, na sopstveni zahtev, upisuju po abecednom redu, u jednu ili više lista sposobnosti, koje se ustanovljavaju za svaku od navedenih dveju kategorija korisnika, i to po oblastima u koje spadaju njihove radne sposobnosti (listes alphabétiques d’aptitude). Period upisa na listu je ograničen na tri godine. Rezervisani poslovi, pritom, ne mogu činiti više od 10% od ukupnog broja slobodnih poslova u kalendarskoj godini Taj procenat može, dakle, biti i manji, ali ne manji od 5%, a utvrđuju ga ministar nadležan za poslove odbrane, ministar nadležan za poslove državne uprave i ministar nadležan za oblast u koju spadaju rezervisani poslovi. Procenat se, pritom, primenjuje na ukupan broj radnih mesta na kojima se zapošljavaju nova lica u toku jedne kalendarske godine, osim ako je broj tih radnih mesta manji od pet. Državni organi koji imaju potrebu da radno angažuju lica za određene poslove mogu slobodno konsultovati liste i profesionalne pasoše kandidata na internet sajtu www.emplois-reserves.defense.gouv.fr, na osnovu dodeljene lozinke, dok se konačna odluka o prijemu u radni odnos donosi na osnovu razgovora sa kandidatima. I, najzad, valja imati u vidu da su teritorijalne zajednice, takođe, dužne da konsultuju ove liste pre zapošljavanja svakog novog radnika.

6. Pravo na ortopedska i druga medicinsko-tehnička pomagala

Premda se u pravu Republike Srbije, pravo na medicinskotehnička pomagala ostvaruje kao sastavni deo prava na zdravstvenu zaštitu, u skladu sa odredbama Zakona o zdravstvenoj zaštiti i Zakona o zdravstvenom osiguranju, valja imati u vidu da Ustavom zajemčena posebna zaštita invalida i žrtava rata podrazumeva, upravo, to da se ovim licima, zbog toga što nemaju jednake mogućnosti za život i napredovanje u životu kao i ostali građani, moraju obezbediti posebna prava ili veći obim prava. U tom smislu, verujemo da bi pravo na pomagala trebalo zadržati u sistemu boračko-invalidske zaštite, zajedno sa podzakonskim aktom, koji uređuje uslove ostvarivanja pomagala vojnih invalida.[22]

7. Pravo na naknadu doprinosa na zaradu negovatelja vojnog invalida

Iz novog zakona nikako ne bi trebalo izostaviti pravo vojnog invalida korisnika dodatka za negu i pomoć na naknadu iznosa koji je, kao obveznik plaćanja doprinosa iz zarade, platio za lice koje mu, kao njegov zaposleni, pruža negu i pomoć na osnovu ugovora o radu koji su zaključili. Ovo tim pre što predmetno pravo pripada najtežim invalidima i što njihov broj nije naročito veliki. Valja imati u vidu da takvo rešenje doprinosi i borbi protiv tzv. rada na crno kada je reč o plaćenom radu u domaćinstvu, tj. obavljanju pomoćnih kućnih poslova. Preuzimanjem tereta ovog dela troškova plaćenog rada u domaćinstvu poslodavca, država, dakle, ne bi doprinela samo zaštiti vojnih invalida, već i ostvarivanju ciljeva socijalne politike koji su vezani za sprečavanje zloupotreba prilikom angažovanja drugih lica za obavljanje pomoćnih kućnih poslova. To je i razlog da se ovo rešenje sreće i u uporednom pravu, bilo kroz obezbeđivanje naknade doprinosa, bilo kroz obezbeđivanje fiskalnih olakšica i drugih subvencija za domaćinstva koja angažuju radnike za obavljanje kućnih poslova.[23]

8. Pooštravanje uslova za ostvarivanje porodične invalidnine i mesečnog novčanog primanja

Poslednje decenije, u oblasti obaveznog penzijskog i invalidskog osiguranja, dolazi do pooštravanja uslova za ostvarivanje starosne i porodične penzije koji se tiču godina života. Ove izmene imaju za cilj snižavanje troškova zaštite od socijalnih rizika i uspostavljanje i održavanje finansijske ravnoteže sistema penzisjkog i invalidskog osiguranja, kao i uvažavanje tendencije starenja stanovništva i produženja životnog veka. Navedeni ciljevi mogli bi predstavljati i legitmne ciljeve i opravdane razloge za slične reforme u oblasti boračko-invalidske zaštite, budući da i ovde postoji potreba snižavanja budžetskog deficita i uvažavanja promena u demografskoj strukturi. Ipak, valja imati u vidu i osobenosti koje postoje u oblasti boračko-invalidske zaštite, a zbog kojih je ona i odvojena od opšteg sistema socijalne sigurnosti. Najvažnija od njih tiče se činjenice da porodice palih boraca nemaju jednake mogućnosti za život i napredovanje u životu, kao i ostali građani, dok su ratni vojni invalidi, zbog rata i ratnih razaranja, izbačeni iz svog prvobitnog ličnog, porodičnog, društvenog i profesionalnog položaja. Ovo tim pre što se ovde radi o licima koja su učestvovala u ratu gde, po pravilu, život gube mladi ljudi, dok je u slučaju smrti izdržavaoca, kao rizika pokrivenog obaveznim penzijskim i invalidskim osiguranjem, realno očekivati da će predmetni događaj nastupiti kasnije. Te činjenice moraju biti uvažene prilikom uređivanja ovog pitanja u novom zakonu o boračko-invalidskoj zaštiti, zbog čega smatramo da bi trebalo razmotriti sve mogućnosti da ne dođe do podizanja starosne granice za ostvarivanje zajemčenih prava. Ako se, međutim, ispostavi da je postojeće rešenje finansijski neodrživo, onda bi trebalo obezbediti da starosna granica bude niža u odnosu na starosnu granicu za ostvarivanje porodične penzije u sistemu obaveznog penzijskog i invalidskog osiguranja (npr. da bude 50 godina za žene i 55 godina za muškarce) i, u svakom slučaju, obavezno obezbediti njeno postepeno podizanje (npr. za po četiri meseca svake godine, po uzoru na zakonsko rešenje, koje vredi za porodičnu penziju). Slično važi i za godine života u kojima se korisnik smatra nesposobnim za privređivanje radi ostvarivanja prava na mesečno novčano primanje, a koje u pozitivnom pravu iznose 50 godina za žene i 60 godina za muškarce. Verujemo da ovde ne bi trebalo povećavati starosnu granicu, jer je prilično visoko postavljena, a ako se, ipak, ispostavi da je ta mera neophodna onda bi trebalo predložiti postepeno podizanje ove granice, takođe za po četiri meseca svake godine.

Zaključak

Republika Srbija se nalazi pred zadatkom kodifikacije i noveliranja pravnih pravila koja uređuju prava ovih lica. Taj zadatak nije lak, posebno ako se ima u vidu da je predmetna materija uređena brojnim aktima, ali i da postoje određena pitanja iz ove oblasti koja do sada nisu bila uopšte, celovito ili na odgovarajući način uređena. Stoga bi u okviru novog zakona, boračko-invalidsku zaštitu trebalo zasnovati na dva povezana, ali različita načela. Prvo od njih je načelo priznanja za doprinos očuvanju suverenosti i nezavisnosti države koje podrazumeva da prava zajemčena zakonodavstvom o boračko-invalidskoj zaštiti predstavljaju izraz uvažavanja, poštovanja i zahvalnosti prema licima koja su u odbrani države, odnosno u vezi sa tim, izgubila život, ili potpuno ili delimično izgubila sposobnost da zarađuju za život na osnovu svoga rada – dakle, dug Otadžbine prema onima koji su za njenu slobodu dali najviše. Uvažavanje potrebe da se ovim licima oda priznanje za podnete žrtve nije, međutim, samo po sebi dovoljno da se obezbedi njihova neophodna zaštita, već je za to potrebno i njihovo obeštećenje. To potvrđuje drugo načelo zaštite, načelo naknade štete, budući da između uzroka telesnog oštećenja vojnog invalida, odnosno smrti člana porodice, sa jedne strane, i obavljanja funkcija države, sa druge strane, postoji posebna veza. Ta posebna veza, u suštini, čini neophodnim davanje odštete licima koja su podnela nesrazmerno veće žrtve u odnosu na druge članove društva u ratu, odnosno u miru, vršeći vojnu službu. Ona su službu vršila u interesu celokupnog društva, zbog čega je neophodno da država obešteti svakog ko je stradao vršeći ustavom i zakonom propisane dužnosti. Ovo stoga što niko ne sme prekomerno da trpi, čak ni u javnom interesu (ako ide u rat ili u mirnodopskim uslovima vrši vojnu službu) – ako, ipak, trpi naročitu žrtvu, koje su drugi članovi društva pošteđeni, zakon bi trebalo da mu obezbedi odgovarajuću naknadu.

Takođe, valja imati u vidu da drugačije uređivanje nekih prava zaštićenih lica od načina na koji su ona uređena u pozitivnom pravu Republike Srbije, samo po sebi, ne bi bilo suprotno načelu vladavine prava i drugim ustavnim načelima. Ovo stoga što načelo pravne sigurnosti garantuje da država neće arbitrarno oslabiti pravni položaj pojedinca, tj. da to neće učiniti bez stvarnog razloga, koji je zasnovan na legitimnom javnom interesu. U tom smislu, nema prepreke da novi zakon o boračko-invalidskoj zaštiti izvrši i određene izmene postojećih rešenja. Ipak, valja imati u vidu da vladavina prava počiva i na neotuđivim ljudskim pravima, čiji se dostignuti nivo ljudskih prava ne može smanjivati. Zbog toga se za otklanjanje posledica ekonomske krize ne bi smela koristiti sredstva kojima se socijalna prava prekomerno ograničavaju, tj. spuštaju ispod granice egzistencije, koju određuje sama suština osnovnih ljudskih prava. To, dalje, znači da ekonomska kriza i potreba da se ograniče pojedine stavke javne potrošnje može predstavljati legitiman razlog za reformu zakonodavstva o boračko-invalidskoj zaštiti, ali da ta reforma nikako ne bi smela imati za posledicu prekomernu destabilizuju položaja zaštićenih lica. Ovo tim pre što im je u vreme krize, zaštita i najpotrebnija.

Literatura i izvori

Vujaklija, M., (1991), Leksikon stranih reči i izraza, četvrto dopunjeno i redigovano izdanje, Beograd, Prosveta.

Garner, B. A., (ed.), (2009), Black’s Law Dictionary, Ninth Edition, Ѕt. Paul, West. a Thomson Reuters business.

European Committee of Social Rights, (2010), Conclusions, XIX-2 (2009), Strasbourg, Council of Europe Publishing.

International Labour Organization, (2007), Achieving equal employment opportunities for people with disabilities through legislation: Guidelines, Revised Edition, Geneva, International Labour Office.

Ives, D., (1998), The Veterans Charter: The compensation principle and the principle of recognition for service, u: P. Neary, J. L. Granatstein (eds.), The Veterans Charter and post-World War II Canada, Montreal, McGill Queen’s University Press, 85-94.

Jaupart, M., (2012), Les `vétérans`, une expression de la reconnaissance nationale, Pyramides [En ligne], 21, http://pyramides.revues.org/799.

Jašarević, S., (2010), Socijalno pravo, Novi Sad, Pravni fakultet Univerziteta u Novom Sadu – Centar za izdavačku delatnost.

Klajn, I., Šipka, M., (2006), Veliki rečnik stranih reči i izraza, Novi Sad, Prometej.

Kozarević, N., (1907), Srpske žrtve na srpsko-turskoj granici, sa spiskom poginulih i opljačkanih vojnika i građana, Beograd, Štamparija „Dositije Obradović“.

Lubarda, B., (2014), Uvod u radno pravo sa elementima socijalnog prava, Beograd, Pravni fakultet Univerziteta u Beogradu.

Marguénaud, J.-P., Mouly, J., (2013), La Comité européen des droits sociaux face au principe de non-régression en temps de crise économique, Droit social, 4, 339-344.

Mikulić, A., (1998), 120 godina invalidskog zakonodavstva, Vojni invalid, 14, 19-21.

Mikulić, A., (2000), O nekim pitanjima porodične invalidnine, Vojni invalid, 28, 19-28.

Mrvić-Petrović, N., Vukasović, P., Kovačević, LJ., (2003), Razvoj pravne zaštite vojnih invalida u Srbiji od 1863. godine do danas, u: N. Mrvić-Petrović (ur.), Pravna zaštita vojnih invalida i porodica poginulih ratnika sa zbirkom propisa, knjiga I, Beograd, Udruženje ratnih i mirnodopskih vojnih invalida Srbije, 15-147.

Ravnić, A., (2004), Osnove radnog prava – domaćeg, usporednog i međunarodnog, Zagreb, Sveučilište u Zagrebu – Pravni fakultet.

Stevanović, M. et al., (ur.), (1962), Rečnik srpskohrvatskog književnog i narodnog jezika, knjiga II, Beograd, Srpska akademija nauka i umetnosti, Institut za srpskohrvatski jezik.

Stupar, M., (1960), Socijalna politika, Beograd, Savremena administracija.

Tasić, Đ., (1996), Odgovornost države: po principu jednakosti tereta, Beograd, Pravni fakultet Univerziteta u Beogradu.

Council of Europe Committee on the Rehabilitation and Integration of People with Disabilities, (2000), Employment strategies to promote equal opportunities for persons with disabilities on the labour market, Strasbourg, Council of Europe Publishing.

Čolić, J., (1991), Rečnik latinsko – srpsko-hrvatski, Beograd, Dereta.

Šunderić, B., (2009), Socijalno pravo, Beograd, Pravni fakultet Univerziteta u Beogradu.

Waddington, L., (1996), Reassessing the employment of people with disabilities in Europe: From quotas to anti-discrimination laws, Comparative Labor Law & Policy Journal, 18, 62–101.

Waterstone, M., (2010), Returning veterans and disability law, Notre Dame Law Review, 3, 1081-1131.

Online Etimology Dictionary, http://www.etymonline.com.

Korišćeni izvori prava

Revidirana evropska socijalna povelja (Službeni glasnik RS, broj 42/09).

Ustav Republike Srbije (Službeni glasnik RS, broj 83/06).

Zakon o ustanovljenju invalidskog fonda za iznemogle i u službi osakaćene vojnike (Zbornik pravnih propisa Kneževine Srbije, knjiga XVI).

Zakon o potpori vojnih invalida i porodica poginulih, umrlih ili nestalih vojnika (Zbornik pravnih propisa Kneževine Srbije, knjiga XXXI).

Zakon o boračkom dodatku (Službeni list SFRJ, br. 67/72, 33/76, 32/81, 68/81, 75/85, 44/89, 87/89, 20/90 i 42/90).

Zakon o osnovnim pravima lica odlikovanih ordenom Karađorđeve zvezde s mačevima, ordenom Belog orla s mačevima i Zlatnom medaljom Obilića (Službeni list SFRJ, br. 67/72, 22/73, 33/76, 68/81, 75/85, 44/89 i 87/89).

Zakon o osnovnim pravima nosilaca ”Partizanske spomenice 1941.” (Službeni list SFRJ, br. 67/72, 40/73, 33/76, 32/81, 68/81, 25/85, 75/85, 44/89, 87/89, 20/90 i 42/90).

Zakon o osnovnim pravima lica odlikovanih Ordenom narodnog heroja (Službeni list SFJ, br. 67/72, 21/74, 33/76, 32/81, 68/81, 25/85, 75/85, 44/89, 87/89, 20/90 i 42/90).

Zakon o osnovnim pravima boraca španskog nacionalnooslobodilačkog i revolucionarnog rata od 1936. do 1939. godine (Službeni list SFRJ, br. 67/72, 40/73, 33/76, 32/81, 68/81, 25/85, 75/85, 44/89, 87/89, 20/90 i 42/90).

Zakon o pravima boraca, vojnih invalida i članova njihovih porodica (Službeni glasnik SRS, broj 54/89 i Službeni glasnik RS, broj 137/04).

Zakonu o finansiranju udruženja boraca oslobodilačkih ratova Srbije (Službeni glasnik RS, broj  21/90).

Zakon o pravima civilnih invalida rata (Službeni glasnik RS, broj 52/96)

Zakon o osnovnim pravima boraca, vojnih invalida i porodica palih boraca (Službeni list SRJ, br. 24/98, 29/98 i 25/00, i Službeni glasnik RS, broj 101/05)

Zakon o profesionalnoj rehabilitaciji i zapošljavanju osoba sa invaliditetom (Službeni glasnik RS“, br. 36/09 i 32/13).

Pravilnik o medicinskim indikacijama za razvrstavanje vojnih invalida u stepene dodatka za negu i pomoć (Službeni list SRJ, broj 37/98).

Pravilnik o banjskom i klimatskom lečenju vojnih invalida (Službeni list SRJ, br. 37/98).

Pravilnik o boračkom dodatku (Službeni list SRJ, broj 37/98)

Pravilnik o načinu isplate novčanih primanja propisanih Zakonom o osnovnim pravima boraca, vojnih invalida i porodica palih boraca (Službeni list SRJ, broj 37/98).

Pravilnik o načinu ostvarivanja i korišćenja prava na besplatnu i povlašćenu vožnju (Službeni list SRJ, broj 37/98)

Pravilnik o oblicima vojne obuke koji izazivaju povećanu opasnost za oštećenje organizma (Službeni list SRJ, broj 37/98).

Pravilnik o oštećenjima organizma po osnovu kojih vojni invalid ima pravo na ortopedski dodatak i razvrstavanju tih oštećenja u stepene (Službeni list SRJ, broj 37/98).

Pravilnik o oštećenjima organizma po osnovu kojih vojni invalid ima pravo na putničko motorno vozilo i vrsti motornog vozila (Službeni list SRJ, broj 37/98).

Pravilnik o utvrđivanju procenta vojnog invaliditeta (Službeni list SRJ, broj 37/98).

Pravilnik o načinu prenosa sredstava za isplatu novčanih primanja po Zakonu o pravima boraca, vojnih invalida i članova njihovih porodica (Službeni glasnik SRS, broj 18/90).

Pravilnik o uslovima korišćenja naknade za prevoz i naknade troškova za ishranu i smeštaj po Zakonu o pravima boraca, vojnih invalida i članova njihovih porodica (Službeni glasnik SRS, broj 18/90).

Pravilnik o načinu isplaćivanja novčanih primanja po Zakonu o pravima boraca, vojnih invalida i članova njihovih porodica (Službeni glasnik SRS, broj 18/90).

Pravilnik o Jedinstvenoj evidenciji podataka o korisnicima u oblasti boračko-invalidske zaštite (Službeni glasnik SRS, broj 54/08).

Pravilnik o ortopedskim pomagalima vojnih invalida (Službeni glasnik RS, broj 45/09).

Odluka Ustavnog suda Republike Hrvatske od 4. januara 2007. godine (Narodne novine, broj 02/07).

Zakon o pravima boraca, vojnih invalida i porodica poginulih boraca odbrambeno-otadžbinskog rata Republike Srpske (Službeni glasnik RS, broj 134/11).

Zakon o pravima hrvatskih branitelja iz Domovinskog rata i članova njihovih obitelji (Narodne novine, br. 174/04, 92/05, 2/07, 107/07, 65/09, 137/09,

146/10, 55/11).

Zakon o vojnih invalidih (Uradni list RS, št. 63/95, 2/97, 19/97, 21/97,

75/97, 11/06, 61/06, 114/06, 40/12, 19/2014).

Zakon o vojnih veteranih (Uradni list RS, št. 63/95, 108/99, 76/03,

110/03, 38/06, 59/06, 61/06, 40/12, 32/14).

Loi du 10 avril 2003 accordant le titre honorifique de vétéran à certains membres du personnel du département de la Défense (Moniteur belge du 6 mai 2003).

Code des pensions militaires d’invalidité et des victimes de la guerre (Version consolidée du Code au 30 mai 2014).

Ljubinka Kovačević, Ph.D.

Faculty of Law, University of Belgrade

Challenges of Codification and Revision of Laws on Protection of War Veterans and War disabled

Summary

Serbian law has a rich tradition of protecting war victims and their families, considering that `The Law on establishment of the disability fund for the weakened and crippled soldiers` was adopted in 1863, and `The Law on aid for war invalids and families of the killed, deceased and missing soldiers` was adopted 15 years later. Since then, our country has fought wars over several decades, and our legislation has significantly improved with regards to protection of combatants, war disabled, civilian casualties, as well as their families. Today, the Republic of Serbia is facing the task of codification and revision of the legal rules governing the rights of these individuals. This task is not an easy one, especially because the subject matter is governed by numerous laws, and because there are certain issues in this area that have never been fully and properly regulated.

The paper discusses some important aspects of the reform of legislation on combatant-disability protection, starting with the legal framework for regulation of the protection and (un)acceptability of reducing the achieved levels of protection. Special attention in the analysis is paid to the principles of protection of combatants, war invalids, civilian casualties of war and their family members, as well as the personal domain of application of the new law. In a separate chapter, advantages and disadvantages of three possible instruments for ensuring employment priority for combatants, war invalids and their family members are discussed: a) employment quotas; b) obligation of the state administration, autonomous province and local self government to give priority to these categories of individuals in the hiring process; c) employment in state administration via the so-called earmarked jobs. Also, the paper summarizes and discusses dilemmas regarding the choice between legal terms `combatant` and `war veteran`, as well as regarding the preferred ways of defining the right to medical and technical aids. In addition, the paper examines the reasons for and against stricter conditions for getting the family disability pension and monthly allowance.

The conclusion is that the combatant-disability protection should be based, within the new law, on two related but distinct principles. The first is the principle of recognition for service, which means that the rights guaranteed by the law on combatant-disability protection represent an expression of appreciation, respect and gratitude to those who lost their lives defending the country, or fully or partially lost their ability to make a living – i.e. the debt of the Homeland to those who gave the most for its freedom. Acknowledging the need to recognize these people for their sacrifice is not, in itself, enough to ensure their necessary protection; that requires their indemnification. This is confirmed by the second protection principle, the compensation principle, considering that there is a special relationship between the cause of physical injury to a war invalid, or death of a family member, on the one hand, and performance of the functions of the state, on the other hand. That special relationship, in fact, makes it necessary to indemnify the individuals who, by performing their military service, withstood a disproportionately greater sacrifice than the rest of the society during war, or during peace. They performed their duties in the interest of the entire society, making it necessary for the state to indemnify each and every one who suffered by performing their constitutional and statutory duties. This is because nobody should egregiously suffer, not even in the public interest (by going to war or by serving the military during peace) – if however, they do withstand such sacrifices, that other members of the society have been spared, the law should provide a certain compensation for it.

We should also bear in mind that regulating certain rights of protected persons differently than how they’ve been arranged by the Serbian positive law, is not by itself contrary to the rule of law and other Constitutional principles. This is because the principle of legal certainty guarantees that the government won’t arbitrarily weaken the legal position of the individual, i.e. not without a real reason, that was based on a legitimate public interest. In this sense, there are no obstacles for the new law on combatant-disability protection to make certain changes to the existing solutions. However, one should keep in mind that the rule of law is based on inalienable human rights and that the achieved level of human rights cannot be reduced. This is why the instruments that excessively limit the social rights, or put them below the subsistence level, determined by the basic human rights, should not be used to reduce the consequences of economic crisis. This means that economic crisis and the need to limit certain items in public spending may represent a legitimate reason to reform combatant-disability protection laws, but that it should not result in excessive destabilization of the position of protected persons, especially because they need that protection the most in the time of crisis.

Keywords: combatant; war disabled; principle of recognition for service; compensation principle; employment priority.

[1] Ustav Republike Srbije (Službeni glasnik RS, broj 83/06), član 20, stav 2.

[2] Revidirana evropska socijalna povelja (Službeni glasnik RS, broj 42/09), čl. 12-13 i 15.

[3] Jean-Pierre Marguénaud, Jean Mouly, La Comité européen des droits sociaux face au

[4] Zakon o vojnih invalidih (Uradni list RS, št. 63/95, 2/97, 19/97, 21/97, 75/97, 11/06,

[5] /06, 114/06, 40/12, 19/2014).

[6] Zakon o vojnih veteranih (Uradni list RS, št. 63/95, 108/99, 76/03, 110/03, 38/06,

[7] /06, 61/06, 40/12, 32/14).

[8] Mihailo S. Stupar, Socijalna politika, Savremena administracija, Beograd, 1960, str. 335.

[9] Tako su, primera radi, u pravu Republike Slovenije, ratnim veteranima zajemčena sledeća prava: 1) veteranski dodatak; 2) dodatak za pomoć i usluge; 3) godišnje primanje; 4) zdravstvena zaštita; 5) besplatna vožnja vozom ili autobusom za ukupno četiri putovanja godišnje; 6) naknada pogrebnih troškova; 7) priznanje posebnog staža (Zakon o vojnih veteranih, Uradni list RS, št. 63/95, 108/99, 76/03, 110/03, 38/06, 59/06, 61/06, 40/12, 32/14, član 5). Doskora je u pravnom sistemu ove države postojalo i pravo boraca

[10] Odrednica “Veteran“, u: Milan Vujaklija, Leksikon stranih reči i izraza, četvrto dopunjeno i redigovano izdanje, Prosveta, Beograd, 1991, str. 147. Tako i: Odrednica „Veteran“ u: Mihailo Stevanović et al. (ur.), Rečnik srpskohrvatskog književnog i narodnog jezika, knjiga II, Srpska akademija nauka i umetnosti, Institut za srpskohrvatski jezik, Beograd, 1962, str. 552 („1. stari isluženi vojnik; 2. stari, iskusan radnik na nekom poslu“); Odrednica „Veteran“ u: Ivan Klajn, Milan Šipka, Veliki rečnik stranih reči i izraza, Prometej, Novi Sad, 2006, str. 256 („1. a. ist. rimski isluženi legionar koji je, posle završetka službe, dobijao zemlju i druge beneficije; b. stari, penzionisani vojnik, iskusan borac u ratu. 2. stari, iskusni radnik na nekom poslu, sportista na završetku karijere“). U drugim jezicima, ovo figurativno značenje koristi se još od kraja XVI veka i podrazumeva lice koje je duže vreme obavljalo određenu službu ili bilo na određenom položaju, uključujući vojnike kojima je služba prestala usled starosti (Odrednica „Veteran“, u: Online Etimology Dictionary, http://www.etymonline.com). Ipak, pravna terminologija država sa anglosaksonskog govornog područja pripisuje reči veteran i nešto drugačije

[11] Kako delotvorno ostvarivanje prava licâ sa invaliditetom na nezavisnost, socijalnu integraciju i učešće u životu zajednice naročito podrazumeva unapređenje njihovog pristupa zapošljavanju, Srbija se, kao ugovornica Revidirane evropske socijalne povelje („Službeni glasnik RS“, broj 42/09), obavezala na preduzimanje „svih mera kojima se poslodavci podstiču da zaposle i da zadrže u radnom odnosu lica sa invaliditetom u redovnoj radnoj sredini i da prilagode radne uslove potrebama lica sa invaliditetom ili, kada tako nešto nije moguće zbog težine invaliditeta, na organizovanje i stvaranje zaštićenog zapošljavanja prilagođenog težini invalidnosti“ (član 15, tačka 2).

[12] M. Stupar, op. cit., str. 335. I profesor Šunderić, slično, zaključuje da garantovanjem određenih prava i preduzimanjem mera za njihovo ostvarivanje, društvo i država stvaraju pretpostavke za reintegraciju boraca i invalida rata u normalne tokove živote kako u društvu, tako i u radnoj i porodičnoj sredini, budući da se, posle okončanja rata, ova lica „ne nalaze u jednakom položaju i nemaju jednake mogućnosti za obezbeđenje uslova života i razvoj“. B. Šunderić, op. cit., str. 131.

[13] Zakon o profesionalnoj rehabilitaciji i zapošljavanju osoba sa invaliditetom (Službeni glasnik RS, br. 36/09 i 32/13), član 4, tač. 1-3.

[14] Council of Europe Committee on the Rehabilitation and Integration of People with Disabilities, Employment strategies to promote equal opportunities for persons with disabilities on the labour market, Council of Europe Publishing, Strasbourg, 2000, str. 16.

[15] Premda uporedna iskustva govore da povećanje visine penala nije nužno praćeno većim procentom zapošljavanja licâ sa invaliditetom, ipak postoji uverenje da se masovnije zapošljavanje ove kategorije radnika može očekivati tek ako visina penala dostigne iznos pri kojem bi poslodavcima bilo jeftinije da zapošljavaju zaštićena lica nego da plaćaju kazne (Lisa Waddington, Reassessing the employment of people with disabilities in Europe: From quotas to anti-discrimination laws, Comparative Labor Law & Policy Journal, broj 18, 1996, str. 69). Stoga u uporednom pravu preovlađuje trend pooštravanja sankcija za neispunjavanje obaveze zapošljavanja utvrđenog broja lica sa invaliditetom, što je sasvim suprotno pozitivnom pravu Republike Srbije, u kojem su penali za neispunjavanje kvote ukinuti 2013. godine.

[16] International Labour Organization, Achieving equal employment opportunities for people with disabilities through legislation: Guidelines, Revised Edition, International Labour Office, Geneva, 2007, str. 38.

[17] Takva mera prevazilazila bi dopuštene instrumente za unapređivanje jednakih mogućnosti, jer bi ovaj cilj (unapređivanje jednakih mogućnosti) zamenjivala rezultatom (jednaka zastupljenost) koji bi trebalo da proizađe iz obezbeđivanja jednakih mogućnosti za borce, vojne invalide i članove porodica palih boraca.

[18] Reč je o tzv. klauzuli poštede (engl. saving clause, hardship clause), koja dopušta da se u postupku izbora kandidatâ za zaposlenje odstupi od povlašćenog postupanja prema pripadnicima određene kategorije radnika ako za to postoje razlozi veće „pravne težine“, tj. razlozi čija je „težina“ veća od „težine“ razlogâ koji opravdavaju povlašćeno postupanje prema tim licima.

[19] Zakon o pravima boraca, vojnih invalida i porodica poginulih boraca odbrambeno-otadžbinskog rata Republike Srpske (Službeni glasnik RS, broj 134/11), član 36.

[20] Zakon o pravima hrvatskih branitelja iz Domovinskog rata i članova njihovih obitelji (Narodne novine, br. 174/04, 92/05, 2/07, 107/07, 65/09, 137/09, 146/10, 55/11), član 35.

[21] Code des pensions militaires d’invalidité et des victimes de la guerre (Version consolidée du code au 30 mai 2014), čl. L.1393-L.1407.

[22] Pravilnik o ortopedskim pomagalima vojnih invalida (Službeni glasnik RS, broj 45/2009).

[23] Više o ovom pitanju vid. u: Ljubinka Kovačević, „Plaćeni rad u domaćinstvu poslodavca“, Radno i socijalno pravo, broj 2/2013, str. 75. i dalje.